۱۰۰ کتاب کودک برگرفته از شاهنامه حاصل کار تیمی یک ساله
ماهنامه شماره ۳۷۸ (خرداد ۱۳۹۲ )
فردوسی سرودن شاهنامه را طی سی سال کار مداوم به انجام رسانید و در این راه رنجها برد. چه شیرین است وقتی هزار سال پس از آن، ۶۰ نفر گرد هم بیایند و طی یک سال، کار بزرگ فردوسی را به زبان و بیانی پسند کودکان این سرزمین، در یکصد مجلد کمحجم و چشمنواز به نوباوگان ایرانزمین پیشکش آورند! این هم به جای خود، در تاریخ نشر ما، آن هم در بخش خصوصی و با امکانات محدود، کاری است حماسی که به برکت روح بزرگ فردوسی و با الهام از همت سراینده گرانمایه شاهنامه، به سامان آمده است. قصه سیمرغ و سی مرغ این بار در قالبی دیگر تکرار شده است. برای آشنایی با این پروژه بزرگ نشر، با حسن ستارزاده مدیر انتشارات خانه ادبیات و ناشر کتابهای صدجلدی نثر شاهنامه، به گفتوگو مینشینیم.
شاهنامهای که منتشر شده به صورت نثر و دوزبانه است. میتوانید درباره جزییات آن توضیح دهید؟
همانطور که میدانید شاهنامه از سه بخش حماسی، اسطورهای و تاریخی تشکیل شده است. همیشه دغدغه ما این بود که کل شاهنامه را کار بکنیم. بیشتر آثاری که از شاهنامه بازآفرینی و یا بازنویسی شده است، یا بخش تاریخی که کمتر و یا بخش حماسی بیشتر کار شده است و به بخش اسطوره زیاد پرداخته نشده، یکی از دلایل آن هم این است که در شاهنامه هم بخشهای کمتری به اسطوره اختصاص داده شده است.
آقای یوسفی، از همان صفحات آغازین شاهنامه، شروع به بازآفرینی داستانها کردند. بعضی جاها، وقتی میخوانید میبینید که بخشهایی اضافه شده، در حالی که اثر بازآفرینی شده، در بعضی از قسمتهای شاهنامه میبینیم که سه خط شعر داریم. اما آقای یوسفی آن را یک کتاب کرده است و این باعث شده که جذابیت کار بیشتر شود و بچهها علاقهمند شوند. مثلا عنوان یکی از کتابها، «اولین پادشاه جهان» است و در میان کتابهایی که منتشر شده، کمتر میبینید که اسمی از کیومرث آورده شده باشد. فکر میکنم که برای علاقهمند کردن بچهها، نیاز بوده که از ابتدای شاهنامه شروع کنیم.
با این کار سعی کردیم، در ابتدا با بازآفرینی، بچهها را جذب شاهنامه کنیم و بعضی اوقات ممکن است این کتابها، نیازشان را تامین نکند و به سمت خواندن اصل شاهنامه بروند و این موضوع برای ما مهم است.
این مجموعه برای چه گروه سنی تهیه شده است؟
این کتاب برای گروه سنی «ج» و «د» کار شده و میشود گفت برای پایان دبستان و راهنمایی است. در ادامه این مجموعه، مجموعهای حدود ۷۰ جلدی به صورت رمان توسط آقای یوسفی در حال کار است که از این مجموعه خیلی کاملتر است. به عبارتی رمانی حدود ۷۰ جلد از داستانهای شاهنامه، برای گروه سنی نوجوانان و جوانان که در حال حاضر حدود ۴۰ جلد آن نوشته شده و در مرحله ویرایش است.
چرا کتاب به صورت دو زبانه به چاپ رسیده است؟
در کشورهای دیگری که مردم آن بخواهند درباره شاهنامه بدانند، بسیار تاثیرگذار است و در خارج از ایران به خوبی جا میافتد. کتابهای دوزبانه دیگری هم از شاهنامه بوده، اما کمتر به این شکل که داستانها به صورت روان و ساده، تهیه شدهاند.
آیا برای خارج از ایران «بازار هدف» مشخصی دارید؟
برای همه جای دنیا میفرستیم. برای بعضی از کتابخانهها که بخش زبان فارسی دارند، ولی به شکل خاص، بازاری را تعریف نکردهایم. اما برای کتابهایی مثل «اشعار ماندگار» تجربه این را داشتیم که نمایندگیها و فروشگاههای خارج از کشور آن را خریداری کرده و به مخاطبان عرضه کردهاند. پیشبینی میکنم برای این سری از کارها هم، همین اتفاق بیفتد.
پیدایش این مجموعه از کجا و چگونه آغاز شد؟ در حال حاضر کار در چه مرحلهای است و برنامهریزی تولید از تالیف و طراحی تا آمادهسازی و چاپ چگونه است؟
همیشه این دغدغه وجود داشته که اصلا شاهنامه چیست و چرا فردوسی کار کرده؟ ما این حرکت را یک حرکت ملی میدانیم، شاید کسی تا به حال با این دید شاهنامه را منتشر نکرده باشد. میبینیم که غیرایرانیها، مثل تاجیکستان، شاهنامه را از ما ایرانیان بهتر میشناسند.
این مجموعه در ۱۰۰ جلد تنظیم شده و چند جلد آن منتشر شده و بقیه آن هم منتشر میشود. دو نویسنده دارد به نامهای محمدرضا یوسفی و جمالالدین اکرمی که شاهنامه را برگرفته از نسخه ژول مول بازآفرینی کردهاند. همانطور که گفتم، قبل از شروع کار، دغدغه ما این بوده که شاهنامه را کامل کار کنیم. وقتی با نویسندهها صحبت کردم (ابتدا آقای اکرمی و سپس آقای یوسفی)، دغدغه آنها هم همین بود و به دنبال این بودند که کار کامل چاپ شود و همین دیدگاه مشترک باعث شد که ما این تیم را تشکیل بدهیم و در مرحله بعد آمادهسازی, تصویرگری و تشکیل تیم ۴۸ نفری تصویرگران بود. همه اعضای این گروه تصویرگرانی هستند که سابقه کار داشته و شناخته شدهاند. قسمتهایی از متن را که آماده شده بود، به دست تصویرگران سپردیم و هر هفته یک یا دو بار جلسه داشتیم و درباره مسایل مربوط به کتاب- چه متن و چه تصاویر- صحبت میکردیم.
در همین مرحله قطع کتاب را انتخاب کردیم. قطعی متفاوت از اندازههای رایج. روندی که در کارهای دیگر انتشارات خانه کتاب هم دیده میشود، زیرا یکی از فاکتورهای ایجاد جذابیت برای کودک به حساب میآید. چشم به دیدن یک سری اندازهها و شکلهای خاص عادت کرده و هنگامی که شکلی متفاوت میبینند، به طرف آن جذب میشوند. این کتاب در اندازه ۳۴×۱۷ سانتیمتر است. قطع این کتاب را در نسخههای منتشر شده دیگر هم داشتیم که به صورت پوستری باز میشوند. اما این کار به صورت کتاب معمولی است. بعد از انتخاب قطع، آن را در اختیار تصویرگران قرار دادیم و تعداد تصاویر را هم مشخص کردیم. در واقع یک یونیفورم طراحی شده در اختیار آنها قرار گرفت. طی جلسات مختلف کارها را میدیدیم و درباره آن نظر میدادیم. من فکر میکنم این اثر تنها مجموعه ۱۰۰ جلدی است که در ایران طی یک سال هم نوشته شد، هم ترجمه و هم ویرایش شد. علاوه بر این تصویرگری نیز شده است.
شما میدانید که تصویرگری یک مجموعه ۱۰۰ جلدی چقدر میتواند زمانبر باشد. اگر بخواهید تمام سرمایه خود را حول محور این کار بگذارید، باید کل مجموعه را تعطیل کنید و کارهای دیگری انجام ندهید. به هر حال همه اینها دست به دست هم داد و ما توانستیم این ۱۰۰ جلد را در مدت کوتاهی که حدود یک سال میشود تهیه کنیم و در حال حاضر میتوان گفت ۹۹ درصد کار به پایان رسیده است.
انجام این کارها، مرحله به مرحله بود، یا به طور موازی پیش رفت؟
مراحل به طور موازی پیش رفت، ابتدا بخش بزرگی از متن کار آماده شد و بعد در اختیار تصویرگران قرار گرفت و بقیه مراحل همزمان با هم انجام میشد. در غیر این صورت زمان بسیار زیادی میبرد.
شما از برگزاری جلسات برای بحث درباره کار انجام شده صحبت کردید. چه کسانی در این جلسات حاضر بودند؟
در این جلسات آقای اکرمی به عنوان نویسنده و مشاور هنری کار، آقای یوسفی به عنوان نویسنده و نیز هر دفعه گروهی از تصویرگران، حدود ده یا پانزده نفر از تصویرگران در جلسه حضور داشتند. به طور گروهی کارها دیده میشد و حتی تصویرگران در مورد کارهای یکدیگر- چه حاضر در جلسه، چه غایب- نظر میدادند و صحبت میکردند و این حرکت خوبی بود که من تا به حال در کار نشر ندیده بودم. به عبارتی انجام یک کار گروهی در تصویرگری.
همیشه در ایران بحث این بوده است که نمیشود یک کار گروهی با موفقیت انجام شود، اما با این کار نشان دادیم که یک کتاب ۱۰۰ جلدی دوزبانه و با تصویرگری، با تکیه بر انجام یک کار گروهی در مدت زمان حدود یک سال با موفقیت به اتمام رسیده است. به نظر من اگر یک کار گروهی بتواند مدیریت شود و سیستم داشته باشد، موفق میشود.
بعد از این به مرحله انتشار و چاپ کار میرسیم. آیا این مرحله هم به طور موازی اجرا میشود؟
باید موازی پیش برود، اما ممکن است وقفهای هم پیش بیاید. مرحله مهمتر از چاپ، آمادهسازی کار قبل از چاپ است. وقتی چند جلد از کتاب چاپ میشود، نمیتوان از انتشار بقیه آنها اجتناب کرد. البته درباره این کار مطمئن هستم که تمامی نسخهها به چاپ خواهند رسید.
تا به حال چند جلد از کتاب منتشر شده است و در چه تیراژی؟
تا به امروز ۱۴ جلد از کتاب و هر جلد از کتاب برای شروع با تیراژ۲۰۰۰ نسخه منتشر شده است که متاسفانه برای چنین کاری، تیراژ پایینی است. تیراژ بالا به سرمایهگذاری بیشتری نیاز دارد. همیشه تیراژ کتابهای کودک ما ۵۰۰۰ نسخه بوده، اما به دلیل شرایط اقتصادی، تیراژها رو به افول میرود. برای کارهای رنگی، تیراژ زیر ۵۰۰۰ نسخه توجیه اقتصادی ندارد، ولی با این شرایط مجبور هستیم که به این کار تن بدهیم. وقتی که چاپ اولین نسخه این کتاب را شروع کردیم، مقوای جلد، هر بند حدود ۱۲۰۰۰ تومان بود، و حالا که داریم نسخههای دیگر را چاپ میکنیم، بعد از حدود سه ماه به حدود ۳۳۰۰۰ تومان رسیده است.
این نوسانات برای کاغذ هم از زمان چاپ اول تا به حال از ۲۸۰۰ تومان، تا حدود ۶۸۰۰ تومان بوده و این افزایش قیمتها بر قیمت کتاب هم اثرگذاشته است. اما تمام تلاشمان بوده و هست که قیمت کارها را تا حد امکان پایین نگه داریم. اگر در همان وهله اول کار در تیراژ بالا چاپ شود، بعضی از هزینهها در مرحله آمادهسازی کار مثل هزینه تصویرسازی- چون در ایران یک بار پرداخت میشود و این پرداخت در مرحله اول است- در تیراژ تقسیم میشود. همینطور هزینههای لیتوگرافی و حتی چاپ و در نهایت قیمت روی جلد پایین میآید. اما امکان این کار برای ما نیست. من ترجیح میدهم که تیراژ ۱۰۰۰۰ نسخه داشته باشم تا این کتاب در مدارس و مکانهای مختلف پخش شود و در دسترس بچههای آماده به کتاب خواندن باشد.
برای این دوره از کتاب، همکاران شما در مرحله چاپ و صحافی کتاب چه کارگاههایی بودند؟
کار ما در لیتوگرافی خاورمیانه آمادهسازی شده، چاپ نگاه نو، با دستگاه افست ۵/۴ ورقی آن را چاپ کرده و صحافی جلد سخت با طلاکوب توسط صحافی نوین انجام شده است.
باید گفت که در گروه کارهای کودک و نوجوان به دلیل این که کارها دارای تنوع هستند و ممکن است یک چاپخانه تمامی امکانات مورد نیاز را نداشته باشد- مثل داشتن ماشین ۵/۴ ورقی و یا دستگاه برش پاپ آپ- مجبور هستیم که با جاهای متفاوت کار کنیم.
از لحاظ کنترل کیفی چاپ، چه اقداماتی انجام دادهاید؟
آماده شدن فایلی که به دست لیتوگرافی میرسد، از لحاظ انتخاب رنگ و در نظر گرفتن نکات فنی، بیان مسایل صحافی و اطلاعات کار اهمیت زیادی دارد. به عبارت دیگر وقتی فایل کتاب به دست لیتوگراف داده میشود، یک کار بسته شده است. در این کار صفحهبندی هم به صورت گروهی انجام شده و بهزاد غریبپور مشاور هنری کار بر آن نظارت داشته، کارهای فنی و هنری در آتلیه انتشارات و با نظارت خودم، به دلیل حساسیت زیادی که دارم، انجام میشود. در مرحله چاپ هم باز به شخصه در چاپخانه حضور دارم و بر رنگهای مورد نظر و کیفیت و چاپ نظارت دارم. کنترل رنگها توسط چاپکار، نوع مرکبی که استفاده میشود و دستگاهی که کار با آن چاپ میشود مهم هستند. به طور معمول در ایران مهمترین عامل، چاپکار است و نتیجه کار نهایی به مهارت او بستگی دارد.
چه شد تصمیم گرفتید که این مجموعه را در ۱۰۰ جلد به چاپ برسانید؟
در نشستهایی که در حین کار با نویسندگان داشتیم، برآورد کردیم که از جلد ۱ تا جلد ۳، چند داستان دارد و بعد جلد چند داستان دارد و به مرور زمان که آقای یوسفی داستانها را بازآفرینی میکردند، دیدیم کار آقای یوسفی ۵۶ جلد شده و آقای اکرمی هم چیزی حدود سی و چند جلد کار کردند. بعد دیدم که در مجموع ۹۸ یا ۹۹ جلد میشود. یک جلد هم گذاشتیم برای انتهای کار. در واقع جلد آخر را هنوز نبستهایم، میخواهیم بازخورد مخاطبان، منتقدین و والدین را ببینیم و هنوز یک سری مسایل حل نشده و گنگ در این ۹۹ جلد وجود دارد که گذاشتیم و در انتها جلد صدم را چاپ کنیم.
ادامه کار با چنین وضعیتی، انگیزهای قوی میخواهد. انگیزه شما چیست؟
معتقدم که کار را باید انجام داد. باید همواره با مخاطب همراه بود و در واقع برای مخاطب برنامهریزی کرد. در چنین کار سنگینی قطعا نیاز است که هدفمند پیش برویم و برای مخاطب این برنامه را داشته باشیم که وقتی میخواهد شاهنامه را بخواند، یاد بگیرد و ببیند، باید یک کار خوب به او ارایه بدهیم.
بهتر است از نظرات مخاطبان، به خصوص به طور مستقیم در مکانهایی مثل نمایشگاه آگاه شد و یا بر روی نظرات آنها تاثیر گذاشت. به طور مثال وقتی والدین شاهنامه را به شکل بازآفرینی میبینند، با آن مخالفت میکنند. اما وقتی میبینند که بچهها از کتاب استقبال کرده و با آن کنار آمدهاند، درک میکنند و از آن تاثیر میگیرند و در آینده میتوانند از خود شاهنامه استفاده کنند. برای والدین نیز به مرور زمان جا میافتد.
ما امیدواریم کاری ماندگار پدید آید که در جامعه نشر تاثیرگذار باشد. اگر فقط بعد اقتصادی در نظر گرفته شود، کارهای به مراتب راحتتر و پردرآمدتری وجود دارد. اما این هدف ما نیست. در واقع کتاب کودک پردردسر و پرهزینه، ممکن است گاهی اوقات هم کم درآمد باشد. در عوض پر از عشق و علاقه است. هدف خانه ادبیات همیشه جذب بچهها به کتابها و سوق دادن آنها به کتاب و کتابخوانی بوده است.
با چه عناصری کتاب کودک را میتوان جذاب کرد؟
با یک تصویر خوب روی جلد، قطع خوب، شکلهای مختلف مثل کتاببازیها که در اصل کودک با کتاب بازی میکند، حتی برای نوزادان هم کتاب حمام وجود دارد.
همانطور که بیان کردید، فرم و شکل متمایز که عملیات تکمیلی بیشتر و پیچیدهتری دارد، از ویژگیهای خاص کتاب کودک است. فاکتورهای دیگر و یا مهمتری هم وجود دارد؟
خاصترین قسمت کار این است که کاری انجام شود تا بتواند کودک را جذب کند. مثل پاپ آپ که وقتی کتاب باز میشود، تصویر به صورت برجسته نشان داده میشود، حتی بزرگسالان را هم به شوق میآورد. این شناخت باید وجود داشته باشد که چه چیزی میتواند به هنگام دیدن، انگیزه و شوق ایجاد کند و در همان لحظه مخاطب را جذب کند. به نظر من جذب شدن، باید به هر شکلی اتفاق بیفتد تا کودک کتابخوان شود و وقتی کودک کتابخوان شد، دچار انحراف نمیشود. این خیلی حرکت مهمی است و باید برای این موضوع انرژی گذاشت.
وقتی یک کتاب کودک را ورق میزنیم، با اشعار یا مطالبی متفاوت از قالب معمول مواجه میشویم. برای مثال گاهی اشعاری دیده میشود که بیانی نثرگونه دارد. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟
از نظر محتوایی نباید همیشه از نظر یک بزرگسال به آن نگاه کرد. بزرگسالان همیشه دنبال منطق هستند، اما بچهها اینطور نیستند. درست است که محتوای کتاب مهم است، اما این درست نیست که همه چیز در قالب آموزشی قرار گیرد. به نظر من یاد گرفتن یک شعر و آماده شدن ذهن کودک برای حفظ کردن یک شعر، به او کمک میکند. ممکن است جاهایی وزن و قافیه شعر مشکل داشته باشد و یا ممکن است ما از قسمتهایی از داستان خوشمان نیاید، مهم نیست. مهم این است که کودک یاد بگیرد که کتاب بخواند. به نظر من باید در بچهها فقط این عادت را ایجاد کرد که بخوانند. بعد از آن خودشان راه خود را انتخاب میکنند. بچهای که کتابخوان شود، با تفکر کار میکند و بعدها به مفهوم و محتوای متن به طور دقیقتر نگاه میکند. اما در کل نباید از نظر محتوا و زیربنا مشکل داشته باشد.
با تشکر از شما، مایلم در پایان چکیده تجربه خود را با ما در میان بگذارید.
وقتی کار کودک را با علاقه شروع میکنی، دوست داری هدفمند باشد. وقتی به شکل هدفمند پیش میروی میتوانی با مخاطب خود ارتباط بهتری داشته باشی و وقتی مخاطب جواب نیاز خود را میگیرد، دیگر شما را رها نخواهد کرد.